İnsanların ve toplumların değişmesi gerektiği düşüncesi son iki yüzyıl öncesinde yoktu. Toplumsal değişmeyi etkileyen belli başlı üç tane boyut vardır. Bunlar:

Ekonomik Etmenler

Kültürel Etmenler

Siyasal Etmenler

Ekonomik Etmenler

Günümüzde değişimin lokomotifi daha çok ekonomik etmenler tarafından belirleniyor. Kapitalizmin, ulus devletin, modernliğin, ortaya çıkışı ve yönlendirilişi başlı başına ekonomiktir. Ekonomi, eskiden toplumdaki diğer kurumlar gibi sadece bir kurumdu. Fakat kapitalizm şunu doğurdu; artık ekonomi toplum üstüne çıktı. Diğer kurumları belirleyen başat bir konum kazandı.

Çünkü piyasa ilişkileri bir evrim geçirdi. Eski piyasa, toplum veya otorite tarafından belirlenen hareketleri planlanmış yapıya sahip idi. Serbest piyasa ekonomisi ise dizginlerinden boşanmış bir at gibidir. Her şeyin değeri arz talep ilişkileri ile belirlenir hale gelmiştir. Ayrıca ekonomik olmayan konular da ekonomi tarafından fiyatlandırılır. Dostluk, arkadaşlık, aşk ilişkileri, evlilik, sınıfsal farklılık, hayat algısı gibi her şey piyasanın ona biçtiği değer tarafından değerlendirildiği için ekonomi normlar üstü bir norm haline gelmiştir.

Ekonomi belirleyici olduğunda her şey bir kalkınma, büyüme, gelişme kavramı altında düşünülmeye başlanıyor. Örneğin Dostluk Grubu'nda yani derneğimizde dahi üye kazanma, yerimizi büyütme ya da çoğaltma, daha iyi konserler verme ve ekonomik olarak güçlü bir dernek maliyesi çoğu zaman “dostluk” kavramının önüne ister istemez geçmiştir. Çok sevdiğimiz dostlarımızla, dernek masraflarına katılmadıkları için yolumuzu ayırmak durumunda kalmışızdır. Ancak şunu da belirtmek isterim ki masrafa katılmak istemeyenler, bedavaya ise koşmaktadırlar. Bedavacılık çağımızda bir sorundur. Bir ürüne para vermiyorsanız asıl ürün sizsinizdir. Belki bu bedavacılığı ayrı bir yazıda ayrıntılı olarak ele almak gerekir.

Kültürel Etmenler

Genellikle kültür sanki değişen şeye karşı bir direnci temsil eder. Mesela endüstri bir şeyleri değiştirmek ister oysa kültür statik ve durağan bir şeydir. Değişime karşı bir direnç gösterir gibidir. En azından modernist bakış açısı böyle söyler. Hemen örnek verelim. Osmanlı'da matbaa geldiğinde hattatlar bu icadı istememiş ve iki yüz yıldan fazla da direnişlerinde başarılı olmuşlardı. Matbaa yazının çoğaltılması işini kolaylaştırdı ama bir yandan da hattatlık kültürünü yok etti. Şimdilerde bazı kurslar ile bu gelenek yaşatılmaya çalışılsa da onun kültürü ise yok olmuş vaziyettedir.

Değişime sebep olan en ciddi kültürel örneklerden biri Weber’in “Protestanlık Ahlakı”dır. Max Weber'e göre Protestanlık, modern kapitalist dünyanın kuruluşunda çok ciddi bir işlev yerine getirmiştir. Kapitalist büyümeyi tetiklemiştir. “Ne oldu da geleneksel toplumdan modern topluma geçildi?” sorusuyla kapitalizmin dinamiklerine açıklama getirmeye çalışmıştır.

Bizler de düşünelim! Dinler, verili toplumsal yapıyı alaşağı eden devrimci bir hareket olarak başlar, ondan sonra yeni bir nizam kurulunca bu sefer muhafazakârlığı temsil eden bir hareket olarak ortaya çıkar. Din toplumsal bir kurumdur, kültürel olarak üretilir ve kültür tarafından değiştirilir. Kültür nedeniyle aynı dine mensup toplumlar içerisinde farklı geleneklere ve inanç ritüellerine sahip tarikatlar ortaya çıkar mesela.

Her eylemin beklenmeyen bir sonucu vardır. Değişim zaten beklenmeyendir! Her eylem planlı olarak yaşanmaz, toplumsal değişimler her zaman arîzî, beklenmedik, tesadüfî olayların ürünüdür. O anlamda tarih tekerrür etmez. Değişim her zaman rastlantısaldır. Giddens’in tabiriyle; eylemin istendik olmayan sonuçları tarafından belirlenir. Dolayısıyla kültürün oluşumu da böyledir. Planlı programlı değildir.

Siyasal Etmenler

Siyaset kurumu, bütünüyle bir şeyleri değiştirmek için yapılan bir şeydir. Siyaset; program-ideoloji çerçevesinde; toplum içinde belirli sonuçları almak isteyenlerin örgütlü eylemi/etkinliğidir. Ben, “ideoloji” sözcüğüne Türkçe karşılık olarak “savunum” sözcüğünü önerdiğimde buna dikkat etmişimdir. Sav, öne sürülerek savunulan düşünce demektir. Siyasal etmenlerin arka planında mutlaka bir sav vardır. O zamanla savunum (ideoloji) durumuna ulaşır.